Mirosław Przylipiak Boeken

Monografia amerykańskiego ruchu direct cinema, który w latach sześćdziesiątych XX wieku zrewolucjonizował film dokumentalny, wprowadzając do niego - zgodnie z zapowiedziami samych twórców - obiektywny zapis rzeczywistości. Kino bezpośrednie to próba odrzucenia nagromadzonych konwencji tradycyjnego kina w nadziei ponownego odkrycia rzeczywistości, która umyka innym formom filmu i reportażu.Książka ta skupia się na latach 1960-1963, to jest na prapoczątkach kina bezpośredniego i na działalności grupy Drew Associates, z której wywodzą się wszyscy najważniejsi filmowcy związani z tym ruchem. Jej autor - najlepszy w Polsce znawca kina dokumentalnego - szczegółowo omawia filmy, które powstały w tym okresie. Ukazuje, jak nowinki techniczne, a zwłaszcza skonstruowanie lekkiego, przenośnego sprzętu filmowego, wpłynęło na poetykę kina dokumentalnego. Analizuje usytuowanie ruchu w ówczesnym pejzażu filmowym Stanów Zjednoczonych, w tym zwłaszcza jego związki z telewizją oraz awangardą filmową. Wskazuje też na sposób, w jaki przejawiały się w filmach bezpośrednich niektóre ważne zagadnienia społeczne owego czasu, takie jak walka z segregacją rasową czy przewartościowania w zakresie kulturowych wizerunków płci.

Książka poświęcona obrazowi amerykańskiej kontestacji lat sześćdziesiątych w filmach kina bezpośredniego, a dokładniej trzem jej odłamom: ruchowi walczącemu o równość rasową, ruchowi studenckiemu oraz hippisom. Autor przedstawia podstawowe założenia ideologiczne danego ruchu, a następnie sposób ich zaistnienia na ekranie. Pikanterii temu opisowi dodaje fakt, że twórcy kina bezpośredniego programowo stronili od wszelkiej ideologii. Czy da się jednak pokazać rzeczywistość bez uwikłania się w ideologię, która ją przenika?

Awangardowy obiektywizm? Czy gdy siedzimy sobie wygodnie w domowych pieleszach, oglądając filmy z pobliskiej wypożyczalni, bądź rozemocjonowani, wbici w fotele oddziaływaniem wielkiego ekranu kinowego, myślimy czasami o stronie formalnej danej produkcji? Czy dziwimy się, widząc w filmie fabularnym scenę przypadkowej, zasłyszanej na ulicy rozmowy? Dokumentalny zapis wydarzeń, mający na celu oddanie spontanicznego dziania się hic et nunc? Jeśli nawet taka myśl zostanie przez nas zarejestrowana, to czy zastanawiamy się nad rodowodem tychże chwyt�w kinematograficznych? Podejrzewam, iż nie, gdyż są one już tak silnie skonwencjonalizowane, że niedostrzegalne dla przeciętnego użytkownika dobrodziejstw srebrnego ekranu. A przecież niespełna pięćdziesiąt lat temu �w suwerenny, nie zsubiektywizowany obraz był całkowitą nowością, jego tw�rcy zaś, aktywowali nowe oblicze dokumentu, kt�re w historii X muzy widnieje pod etykietą kina bezpośredniego. � Książka Mirosława Przylipiaka, będąca pierwszą częścią dylogii o tymże odłamie dokumentalistyki, stanowi rekonesans direct cinema w pierwszych latach jego rozwoju (1960-1963). Jest ona rozwinięciem i pogłębieniem niekt�rych tez, kt�re znany filmoznawca zawarł w swojej książce - rozprawie habilitacyjnej Poetyka kina dokumentalnego. Pozycja ta, nie tylko dla ekspert�w z omawianej dziedziny, ale i dla pasjonat�w kina ? laik�w może stanowić bogate źr�dło wiedzy merytorycznej oraz solidnie sporządzony rejestr wypowiedzi zar�wno filmoznawc�w jak i samych protoplast�w kierunku, kt�rzy do tej pory zabrali głos w sprawie kina bezpośredniego. � Analiza nurtu dokumentalizmu amerykańskiego, z kt�rą obcujemy na kartach książki, nie ogranicza się do zdawkowego wymienienia jego czołowych przedstawicieli czy też zajawkowej litanii cech rozpoznawczych, kt�rą można czasem napotkać w suchych naukowych wywodach. Wręcz przeciwnie. Już na samym początku autor przyjmuje perspektywę socjologiczną, bada grunt, na kt�rym wykiełkował nowatorski spos�b sygnifikowania otaczającej rzeczywistości. Zrodzony z negacji dotychczasowych form dokumentalnych, zniekształcających prawdziwe ?dzianie się? strategiami perswazyjnymi (np. komentarzem, wywiadem), kultywował potrzebę przedstawiania, nie z punktu widzenia reżysera ? kreatora, lecz obserwującego. Przylipiak, posługując się słowami Stephena Mambera pr�buje uchwycić istotę direct cinema, według kt�rego jego elementarną częścią jest ?akt filmowania prawdziwych ludzi w niekontrolowanych sytuacjach. � (?)Kino bezpośrednie to pr�ba odrzucenia nagromadzonych konwencji tradycyjnego kina w nadziei ponownego odkrycia rzeczywistości, kt�ra umyka innym formom filmu i reportażu.? W fragmencie tym wyeksponowane zostaje pojęcie zwierciadła rzeczywistości, jej odbicia, a więc problematyka mimesis, z kt�rym sztuka zmaga się od początku swego istnienia. We wszystkich przejawach artyzmu, dla kt�rych prerogatywą staje się dążenie do autentyzmu, tak i w tym przypadku postawione zostaje pytanie czy ten typ przekazu spełni ?odwieczny sen ludzkości o mimesis totalnym?, jak określa to autor czy też po raz kolejny okaże się iluzją, cieniem idei, a nie jej wcieleniem. To i wiele innych pytań pr�buje autor rozstrzygnąć, dokonując niezwykle drobiazgowej analizy poszczeg�lnych film�w nakręconych przez reprezentant�w kina bezpośredniego. Warto wymienić choćby dwa z nich ? Primary Richarda Leacocka, relacjonujący jedno z wydarzeń kampanii wyborczej Humphreya i Kennedy?ego, uznawany za pionierską produkcję direct cinema oraz The Chair , zrealizowany przez Drew Associates (grupę czołowych filmowc�w kina bezpośredniego, m.in. Roberta Drewa, Dona Alana Pennebakera, Alberta Maylesa czy wspomnianego już Leacocka), wstrząsający zapis walki o ułaskawienie więźnia, skazanego na karę śmierci. Film przez wielu krytyk�w uznawany jest za najlepszy dokument w dziejach kina, czego potwierdzeniem mogą być liczne nagrody zdobyte przez jego tw�rc�w na festiwalach w Nowym Jorku czy Cannes. � Badając filmy scena po scenie, klatka po klatce autor Kina najnowszego nie tylko przybliża czytelnikowi ich tematykę (co wydaję się tym cenniejsze, gdy uzmysłowimy sobie jak trudno dotrzeć do tych produkcji), ale na ich podstawie formułuje gł�wne dyrektywy, kt�rymi kierowali się Drew Associates. Do tej pory deskrypcja zjawiska kina bezpośredniego opierała się na gromadzeniu wypowiedzi tw�rc�w na jego temat, a nie na zgłębianiu bezpośredniej materii, jaką jest zapis na taśmie filmowej. Książka Przylipiaka uzupełnia tę lukę, przez co można potraktować ją jako zupełnie nowe ujęcie problematyki, operujące nie wiedzą potencjalną, lecz tą, kt�rej źr�dłem jest bezpośrednia obserwacja. Jeśli więc zamierzamy rozszerzyć sw�j horyzont poznawczy z dziedziny kinematografii, zanurzyć się w żywiole dokumentalistyki, praca ta powinna stanowić dla nas lekturę obowiązkową. �

Kino stylu zerowego to takie kino, w którym widz ma się skupiać na opowiadanej fabule, zdarzeniach, postaciach, a nie na filmowej formie. Taki model kina zdecydowanie dominował przez większą część istnienia kinematografii i ciągle ma rzesze zaprzysięgłych zwolenników. Wypracowana na przestrzeni lat praktyka produkcyjna była nastawiona na ukrywanie środków warsztatowych i form wyrazu. Styl staje się wówczas niewidoczny, przezroczysty, osiąga poziom zerowy. Takie kino nazwano kinem stylu zerowego. W niniejszej książce autor szczegółowo opisuje rozwiązania warsztatowe, które sprzyjają osiągnięciu przezroczystości stylu. Zarazem stawia pytanie, czy w kinie współczesnym, zwanym niekiedy postklasycznym, reguły stylu zerowego nadal obowiązują, a widzowie w dalszym ciągu skupiają się głównie na fabule, zdarzeniach, postaciach, czy też może pojawili się nowi odbiorcy, którzy czerpią przyjemność ze śledzenia aluzji do innych filmów oraz z gry filmową formą. Lektura tej książki pozwoli czytelnikowi w nowy sposób spojrzeć na utwory filmowe. Odbiór fabuły zostanie uzupełniony o świadomość artystycznego języka, która wzbogaca świat przeżyć widza, a zarazem decyduje o oryginalności i wartości dzieła sztuki.